Hoe zorg je voor vrije toegang tot betrouwbare informatie nu én in de toekomst?
Universiteitsbibliotheken hebben als publiek gefinancierde instellingen een belangrijke rol in het bewaken én uitdragen van publieke waarden. De Universitaire Bibliotheken Leiden (UBL) beheren grote Azië-, Afrika- en Midden-Oosten-collecties. Welke maatschappelijke verantwoordelijkheden brengt dat met zich mee? En hoe zorgen de UBL voor vrije toegang tot betrouwbare informatie nu én in de toekomst? Directeur Kurt De Belder vertelt.
De Belder stelde samen met Ingrid Wijk en Marc van den Berg het statement Publieke Waarden UKB op. Dit beschrijft welke waarden de basis vormen voor de dienstverlening van de Universiteitsbibliotheken en de Koninklijke Bibliotheek. In het licht van ontwikkelingen als toenemende afhankelijkheid van commerciële marktpartijen (zoals uitgevers en techbedrijven), digitalisering, nepnieuws en polarisatie, vindt De Belder het van belang dat de bibliotheken de publieke waarden scherp op het netvlies te hebben.
‘Bij alles wat we doen, moeten we ervoor zorgen dat dit – zoveel mogelijk – aan de Publieke Waarden UKB voldoet. Het helpt dat we nu een gezamenlijk kader hebben, waaraan we onze activiteiten kunnen toetsen. Onlangs verwezen we er nog naar bij onderhandelingen met een uitgever waar onderzoekers moeten inloggen met hun emailadres. Vanwege privacy vinden wij dat niet wenselijk; authenticatie kan ook op andere wijze.’
Azië-, Midden-Oosten- en Afrika-collecties
De UB Leiden is in 1575 opgericht en verzamelt al honderden jaren materiaal uit drie verschillende werelddelen, zegt De Belder. ‘Uit Azië, uit het Midden-Oosten – vanwege de schenking van Scaliger -, en uit Afrika – doordat de bibliotheek van het Afrika-studiecentrum onderdeel is geworden van de universiteit. We zijn een internationale bibliotheek en hebben zelfs twee bibliotheekkantoren in het buitenland: een in Jakarta met 12 fte, en een in Rabat.’
Kantoren in Jakarta en Rabat
Vanuit het Jakarta-kantoor wordt gecollectioneerd, en worden samenwerkingsrelaties onderhouden met Indonesische organisaties zoals de Nationale Bibliotheek, het Nationaal Archief, universiteiten, en onderzoekorganisaties. ‘We schaffen zo’n 6.000 boeken per jaar aan uit Indonesië – die worden daar gecatalogiseerd en naar Leiden verstuurd. Onze medewerkers daar gaan op boeken-aankoopreis door heel Indonesië, ook naar de kleinere eilanden. We digitaliseren Indonesische kranten, weekbladen, rapporten van ngo’s en ministeries. Het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (KITLV) (waarvan de bibliotheek in bruikleen is bij de UBL) heeft in 1969 het Jakarta-kantoor opgericht om recent materiaal te kunnen aanschaffen, zodat we het Indonesische perspectief op de eigen cultuur en geschiedenis kunnen onderzoeken. We verzamelen ook Indonesische wetenschappelijk en culturele werken, zoals literaire fictie.’
Maatschappelijke verantwoordelijkheid
De UBL heeft een maatschappelijke verantwoordelijkheid naar de landen waar die collecties vandaan komen, stelt De Belder. ‘We moeten ervoor zorgen dat mensen uit die landen ook op afstand bij de collecties kunnen; en dat we elkaars kennis delen om in samenwerking de collecties hier en daar optimaal te kunnen ontsluiten en verbinden. Indonesische collega’s komen naar Leiden om een week lang een cursus te volgen over zaken als: repositories, open science, text and data mining, en het International Image Interoperability Framework (IIIF). Met de Nationale Bibliotheek van Indonesië overleggen we over wat we digitaliseren. En met de Indonesische Unesco-commissie en andere culturele organisaties daar werken we aan voorstellen voor de Unesco Werelderfgoedlijst (Memory of the World). Er staan nu drie documenten uit de UBL-Indonesiëcollecties op.’
Veel gebruik digitale collecties vanuit Indonesië
Meer dan de helft van de gebruikers van al onze digitale collecties zit in Indonesië, vervolgt De Belder. ‘We zien dat Indonesische jongeren over de collecties twitteren. Vooral de historische fotocollecties zijn populair. De collecties zijn kosteloos toegankelijk, mogen ze hergebruiken en bevatten hoge resolutie beelden. Op alle beelden passen we de internationale open standaarden, IIIF, toe zodat onderzoekers en instellingen elders in de wereld ons materiaal kunnen incorporeren in websites en publicaties. Je kunt zo manuscripten waarvan de ene helft hier en de andere helft elders ligt samenbrengen en als een geheel laten zien. En onderzoekers kunnen er annotaties bij maken. We organiseren in Indonesië en het Midden-Oosten ook tentoonstellingen.’
Fellowships & outreach naar gemeenschappen in Nederland
Met steun van uitgevers en stichtingen, ontvangen elk jaar zo’n twintig buitenlandse onderzoekers een beurs om één tot drie maanden onderzoek in de Leidse Bijzondere Collecties te doen. Daarnaast doet de UB aan ‘outreach’ naar de Indonesische en Chinees-Indonesische gemeenschappen in Nederland. De Belder: ‘Zij vinden de UBL een uitstekende plek om hun erfgoed veilig te stellen, en via onze Digital Collections maken we ook hun eigen verhaal via oral history gesprekken beschikbaar.’
In 2017 kreeg de Aziëcollectie een eigen onderkomen: de Asian Library, op het dak van de UB. Nu zijn naast de UB ook de Middle Eastern en de African Library in aanbouw. De Belder: ‘Er zijn de laatste jaren enkele bibliotheken “van buiten de universiteit” bij gekomen, zoals de KITLV-bibliotheek, de erfgoedbibliotheek van het KIT, de NINO-Midden-Oosten-bibliotheek, en de bibliotheek van het Afrika-studiecentrum. We bouwen die bibliotheken om de collecties in onder te brengen maar ook als ontmoetings- en studieplek. We merkten dat specialisten wereldwijd onze collecties goed kennen, maar het brede publiek onvoldoende, terwijl deze collecties voor hen ook interessant en relevant zijn. Door het organiseren van publieksactiviteiten en doordat de bibliotheken een eigen naam hebben, in plaats van UBL, kunnen we de collecties beter naar de buitenwereld profileren.’
Boekensalons en podcasts voor een breed publiek
De Belder ziet het als een maatschappelijke taak om de collecties niet alleen onder de aandacht te brengen van studenten en onderzoekers maar ook bij een breed publiek. De UBL doet dat al op diverse manieren. Zo zijn we tijdens corona gestart met zo’n anderhalf uur durende Boekensalons waarin auteurs die een boek hadden uitgebracht dat een relatie had met de UBL-collecties hierover kwamen vertellen en de conservatoren daarbij collectiestukken lieten zien. De salons zijn te zien via YouTube. Deze “slow television” werd zeer goed ontvangen. Ook zijn er online en offline tentoonstellingen en korte podcasts over de collectie van een half uur.
Verzamelen voor de wetenschap van de toekomst
De Belder meent dat Universiteitsbibliotheken snel moeten starten met verzamelen voor de wetenschap van de toekomst. ‘In de 16e en 17e eeuw vond het maatschappelijk debat via pamfletten plaats, daarvan zijn er behoorlijk wat bewaard in de archieven. Tegenwoordig verloopt het debat via de social media, websites en andere digitale publicaties, maar wie bewaart die? ‘Als we nu geen stappen gaan zetten om al dat ‘born digital’ materiaal te bewaren en ontsluiten dan kunnen studenten en onderzoekers over twintig jaar niet terugkijken; ze kijken dan in een zwart gat. De gemiddelde website bestaat maar twee jaar. De KB heeft al een begin gemaakt en ‘crawlt’ elk jaar de “toplaag” van zo’n 22.000 websites. We willen nu met de UB’s samen verdere stappen zetten. We moeten kijken wat er internationaal al wel en niet gedaan wordt; bedenken wat we willen verzamelen, en hoe. Er is een hele nieuwe infrastructuur nodig om dit goed te kunnen doen, zoals software om automatisch de informatie op te halen en om toestemming te vragen. We moeten het ontsluiten. We moeten ervoor zorgen dat toekomstige generaties gebruik kunnen maken van betrouwbare authentieke bronnen.’
Tegen nepnieuws en voor kritisch denken
Bibliotheken spelen een essentiële rol bij het toegang bieden tot betrouwbare informatie, benadrukt De Belder tot slot. ‘Om het geloof in nepnieuws en alternatieve feiten tegen te gaan moeten we mensen leren hoe je kunt beoordelen of informatie op internet betrouwbaar is. Alle UB’s in het land bieden studenten cursussen informatievaardigheden. Onze UB heeft ook een videoserie ‘Fact & Fiction’ en maakt sinds kort leeslijsten gekoppeld aan actuele maatschappelijke onderwerpen, zoals China, Oekraïne, Kolonialisme, Slavernij. We bieden een overzicht van boeken – van auteurs van verschillende achtergronden en gezindten – met daarbij een toelichting geschreven door onze vakreferenten en onderzoekers. We vinden het belangrijk om verschillende perspectieven te bieden.’