Nieuws

 Met het statement ‘Publieke Waarden UKB’ lieten de Universiteitsbibliotheken en de Koninklijke Bibliotheek begin 2022 weten voor welke publieke waarden zij zich hard willen maken in hun dienstverlening. Hoe krijgt dit in de praktijk vorm? Marc van den Berg, hoofd Innovatie & ICT bij de KB, die betrokken was bij het opstellen van het statement, vertelt hoe de bibliotheken zoal werken aan het bewaken van waarden als: inclusie, digitale soevereiniteit, privacy, en publieke toegang tot informatie.

Het UKB-statement bestrijkt een breed scala van waarden en ook een vijftal Sustainable Development Goals. Hoe werken de bibliotheken hier nu aan? ‘Zelf maak ik geen deel (meer) uit van het UKB-bestuur, maar een mooie manier om zo’n statement concreet in te zetten is om het onderdeel te maken van elke UKB-vergadering. Bij elk agendapunt zou je je af moeten vragen: “Hoe draagt dit bij aan onze publieke waarden en in welke mate?”. De Koninklijke Bibliotheek (KB) – en ook een van de Universiteitsbibliotheken – gaat het statement ‘UKB-Publieke Waarden’ gebruiken als kader bij het opstellen van het nieuwe beleidsplan. En wat mij betreft gebruiken we de UKB-Publieke Waarden als uitgangspunt bij alle nieuwe diensten en technologieën die we ontwikkelen en inzetten; en toetsen we regelmatig of ons beleid en onze dienstverlening nog stroken met onze UKB-waarden. Zo voeg je de daad bij het woord.’

Artificial Intelligence niet zonder gevaren
‘Wij zetten bij de KB Artificial Intelligence (AI) onder andere in voor automatisch metadateren om zo de toegankelijkheid tot informatie voor burgers te vergroten’, zegt Van den Berg. ‘Toen we hiermee enkele jaren geleden aan de slag wilden gaan realiseerden we ons dat AI veelbelovend was maar niet zonder gevaren. AI kan tot bias (vooringenomenheid) leiden en schakelt het menselijk oordeel uit. Daarom hebben we bij de KB voor we met AI aan de slag gingen voorwaarden opgesteld voor verantwoord gebruik van Artificial Intelligence door bibliotheken. Dit document maakt nu onderdeel uit van het UKB-Publieke Waarden statement. Belangrijke uitgangspunten zijn het borgen van: inclusie, transparantie (uitleg over hoe het algoritme werkt), onpartijdigheid (AI mag niet beogen het gedrag of denken van mensen te beïnvloeden), ‘onder toezicht: No Human, no AI’, en het respecteren van privacy.

KB-collectie niet representatief voor de hele Nederlandse bevolking
Van den Berg illustreert hoe AI kan botsen met inclusie. ‘De KB heeft een gigantische en veelgebruikte set tekstdata uit gedigitaliseerde boeken, kranten en tijdschriften. Die wordt veel gebruikt door geesteswetenschappers en sociale wetenschappers. Zo heeft een ‘researcher in residence’ onlangs gekeken of je de oorsprong van stadsontwikkeling kan terugvinden in de manier waarop kranten over steden schreven. Door het inzetten van AI als tool is zo’n grootschalig onderzoek nu mogelijk, maar het is niet zonder problemen, want onze krantencollectie is een weergave van wat de KB heeft kunnen verzamelen: boeken en kranten gericht op mensen die konden lezen en die het aanschaffen ervan konden betalen. Onze KB-collectie met 3,5 miljoen gedrukte titels representeert echter niet heel Nederland. We zijn ons ervan bewust dat er gaten zitten in onze collectie – dat de collectie niet representatief is voor de hele Nederlandse bevolking.  Zo zijn er veel minder publicaties verzameld uit overzeese koloniale gebieden.’

Met terugwerkende kracht collectioneren
De KB vindt het belangrijk ervoor te zorgen dat de datasets die met AI doorzocht kunnen worden zo min mogelijk biased zijn en zoveel mogelijk inclusief. Dat betekent dat er met terugwerkende kracht gecollectioneerd moet worden. Van den Berg: ‘Je moet weten waar de gaten zitten in je collectie en die niet zelf gaan opvullen maar dat laten doen door de mensen die er verstand van hebben: dat zijn de mensen uit die (ondervertegenwoordigde) groep of gemeenschap zelf. Hiervoor is in Amerika de OF/BY/FOR ALL methode ontwikkeld. Voor het programma  Indisch Erfgoed Digitaal werkt de KB nu samen met mensen met wortels in voormalig Nederlands-Indië.’

Menselijk toezicht bij AI
Maar ook met het betrekken van ondervertegenwoordigde groepen kun je niet alles oplossen, benadrukt Van den Berg. ‘Als je de kranten van de jaren dertig leest krijg je een vreemd beeld van joden. Dat kun je niet rechtzetten met AI. Je moet je ervan bewust zijn dat wat je de machine voert ook bepalend is voor het zoekresultaat. Bij de KB ontwikkelen en gebruiken we daarom alleen AI-toepassingen waar op cruciale punten menselijk toezicht is. “No Human, no AI”; je moet het menselijk oordeelsvermogen nooit uitsluiten.’

Samen een vuist maken tegen de commerciële Big Tech-partijen
De Nederlandse universiteiten en andere onderwijsinstellingen zijn zich nu zowel binnen het UKB als binnen SURF aan het verenigen om samen een vuist te maken tegen de commerciële Big Tech-partijen. Ze willen studenten en medewerkers een veilige digitale leer- en werkomgeving bieden. Door de toegenomen afhankelijkheid van grote commerciële partijen en platforms is het steeds lastiger om UKB-waarden als veiligheid, privacy, transparantie en digitale soevereiniteit te borgen.

Van den Berg was ook betrokken bij de discussie over publieke waarden binnen SURF en vindt vooral digitale soevereiniteit belangrijk. ‘Het moet niet zo zijn dat je voordat je een dienst mag gebruiken je je hele hebben en houwen aan persoonlijke gegevens moet weggeven. Je moet zelf kunnen bepalen met wie je welke data deelt, voor welk doel en voor hoe lang. Als we ons eerst op nationaal en daarna ook op Europees niveau verenigen dan maken we een kans en kunnen we meer zelf de voorwaarden gaan bepalen bij het afsluiten van contracten met de grote commerciële partijen. Kijk naar de Europese privacywet, de GPDR, ondanks alle bureaucratie die erbij komt kijken, is dat wel een succes. Bij SURF zijn wel 300 organisaties aangesloten, en de marktkracht van Europa is groot, 500 miljoen mensen. Als we ons verenigen kunnen we bij de wereldspelers afdwingen dat ze meer rekening houden met de publieke waarden. Dat zou een hele mooie stap zijn.’

Alternatief voor Google Analytics
De KB en SURF zijn aangesloten bij PublicSpaces, een initiatief van de VPRO dat onderzoekt hoe publieke organisatie hun afhankelijkheid van Big Tech -social platforms kunnen verminderen. De PublicSpaces kernwaarden zijn: openheid, transparantie, autonomie, het afleggen van verantwoording, en het centraal stellen van de gebruiker. ‘Het idee is om een veilige publieke online ruimte te realiseren waar je zelf kunt bepalen wat er met je data gebeurt. Een van de principes van PublicSpaces is de ‘digitale spoelkeuken’, licht Van den Berg toe. ‘Alle nieuwe dingen die je doet, toets je aan je kernwaarden. Zo heeft de KB net de website vernieuwd en we hebben besloten dat we niet meer gaan werken met Google Analytics (GA). De inzet van Google Analytics is mogelijk in strijd met de Algemene verordening gegevensbescherming (AVG), en daarom wordt GA wellicht binnenkort verboden door de Autoriteit Persoonsgegevens. PublicSpaces wacht dit niet af en gaat op zoek naar een alternatieve analytics tools door een Challenge te organiseren.’

De KB bedient als organisatie drie domeinen: erfgoed, wetenschap en het openbare bibliotheekveld. In elke van die velden voeren verschillende sets publieke waarden de boventoon, besluit Van den Berg. Als het gaat om publieke waarden in het wetenschapsdomein gaat de KB zich de komende jaren vooral inzetten voor: Open Science, FAIR-data, toegang tot wetenschappelijke resultaten voor zoveel mogelijk mensen en organisaties (bijvoorbeeld burgers, MKB, niet-wetenschappelijke professionals zoals docenten) en brede maatschappelijke deelname aan wetenschap (citizen/societal science).