Open Science: digitalisering brengt veel nieuwe mogelijkheden maar ook restricties
Digitalisering brengt de maatschappij en bibliotheken veel nieuwe mogelijkheden. Maar het heeft ook een keerzijde. Het zet publieke waarden als vrije informatievergaring en betrouwbaarheid van informatie onder druk, zegt UKB-bestuurslid Ingrid Wijk. Samen met enkele UKB-leden stelde ze het statement: ‘Publieke waarden UKB’ op. Dit beschrijft de waarden waar de UKB voor staat en die het UKB in zijn beleid en dienstverlening wil verankeren. Hoe ziet dat er in de praktijk uit?
‘Als publiek gefinancierde instellingen hebben de Koninklijke Bibliotheek en Universiteitsbibliotheken de taak om de resultaten van wetenschappelijk onderzoek voor zoveel mogelijk mensen toegankelijk te maken. Niet alleen wetenschappelijke literatuur maar bijvoorbeeld ook onderzoekdata en erfgoedcollecties. Dit draagt bij aan vrije informatievergaring en is de basis voor vrije meningsvorming’, stelt Wijk, directeur van de Universiteitsbibliotheek Maastricht.
Het UKB zal ook de komende jaren op de bres gaan voor Open Science, zegt Wijk. ‘We trekken voor bijvoorbeeld Open Access zoveel mogelijk in UKB-verband op bij onderhandelingen met uitgevers over licenties. Mogelijk ingegeven door de enorme publicatiedruk – ‘publish or perish’ – wordt er te gemakkelijk met auteursrecht omgegaan. We moeten als bibliotheken nu soms rechten terugkopen die door onze onderzoekers zijn weggegeven aan uitgevers. We hopen dat het nieuwe Erkennen & Waarderen dit zal veranderen door bijvoorbeeld eigenaarschap van wetenschappelijke output te verankeren in HR-beleid. Het UKB zet zich ook in voor het ‘FAIR’ maken van onderzoekdata. FAIR betekent dat de data ‘vindbaar, toegankelijk, interoperabel en herbruikbaar’ zijn voor iedereen: wetenschappers, burgers, ondernemers en maatschappelijke organisaties.’
Afhankelijkheid van commerciële marktpartijen
Digitalisering heeft helaas ook geleid tot toenemende afhankelijkheid van commerciële marktpartijen zoals uitgevers en techbedrijven, vervolgt Wijk. ‘Dat leidt tot restricties in de toegang tot informatie. Zo is bijvoorbeeld de prijs van academic textbooks heel hoog. Daarbij stellen uitgevers dan ook nog eens limieten aan het aantal gebruikers en het aantal keer dat je ze mag printen. Het UKB zet zich daarom in voor open digitale leermaterialen. In 2021 heeft de werkgroep Bibliotheken Open & Online Onderwijs (een samenwerkingsverband van SURF, UKB en Hogeschool Bibliotheken) Educources, het platform voor (open) digitale leermaterialen gelanceerd. Dit maakt open leermaterialen door goede metadata beter vindbaar via een veilig platform en herbruikbaar voor collegadocenten. We werken nu aan het promoten ervan.’
Beoordelen betrouwbaarheid informatiebronnen
Vanwege de groeiende desinformatie door bots, en de opkomst van deepfakes, vindt Wijk ook het versterken en uitbreiden van het onderwijs in informatievaardigheden belangrijk. ‘De KB zet zich in voor leesbevordering, en de Universiteitsbibliotheken voor het leren zoeken naar en het leren beoordelen van de betrouwbaarheid van informatiebronnen. We moeten de nieuwe generatie leren om kritisch en onafhankelijk te denken. Het is belangrijk dat studenten onderscheid kunnen maken tussen een kwaliteitsoordeel en een waardeoordeel. Iets kan feitelijk juist zijn, maar toch bij verschillende mensen verschillende gevoelens oproepen vanwege verschillende persoonlijke referentiekaders.’
Conserveren en bruikbaar maken van erfgoed
De publieke waarden waar UKB zich sterk voor maakt, sluiten ook aan bij de doelen 3, 4, 9, 11 en 16 van de 17 Sustainable Development Goals van de Verenigde Naties. Doel 11 draait om het veiligstellen van cultureel erfgoed. Het UKB werkt volop aan het conserveren en duurzaam beschikbaar stellen van het erfgoed in de bibliotheken. Bovendien zet UKB zich in om de erfgoedcollecties goed vindbaar, toegankelijk en bruikbaar te maken voor zoveel mogelijk mensen – van onderzoekers en studenten tot en met burgers, vertelt Wijk enthousiast. ‘Digitalisering speelt daar een rol in, maar het doel is niet om alles uit die collecties digitaal beschikbaar te maken. We digitaliseren heel gericht. Ten eerste digitaliseren we objecten die vanwege de kwetsbaarheid maar door een beperkt aantal mensen gebruikt kunnen worden. Zo hebben we bij de UB Maastricht oude reisboeken die in het onderwijs gebruikt worden. Als studenten die jaar na jaar gebruiken overleven die boeken het niet dus digitaliseren we ze.’
Samenhang creëren tussen collecties
Ten tweede digitaliseren we om samenhang te creëren tussen collecties en ze zo nog beter bruikbaar te maken voor onderzoek en onderwijs, licht Wijk toe. ‘Er is ontzettend veel erfgoedmateriaal verdeeld over verschillende instellingen. Soms is het aan een persoon of instelling gerelateerde erfgoed verdeeld over een aantal instellingen. Zo heeft de UB Maastricht bijvoorbeeld brieven en handschriften, en de bibliotheekcollectie van de Maastrichtse dichter en schilder Pierre Kemp. Het Sociaal Historisch Centrum Limburg en het Letterkundig Museum in Den Haag hebben collecties die weer andere aspecten van Pierre Kemp belichten.’
Samenhang door Linked open data
‘Je wilt dat onderzoekers en burgers kunnen zien wat er allemaal waar aanwezig is. Als je dat allemaal samenbrengt, kun je samenhang creëren en nieuwe verhalen vertellen. We werken in UKB-verband aan het verbinden van die collecties met nieuwe technologieën als ‘linked open data’. Je kunt ook geodata toevoegen. In het geval van Pierre Kemp is dat interessant omdat hij ook loonadministrateur was in de mijnindustrie. De UB’s van Maastricht, Leiden, en Delft doen mee aan het project ‘Verbonden erfgoed van bibliotheken’. We gaan samen met de andere deelnemende bibliotheken onze data koppelen via linked open data en duurzame ‘identifiers’ gebruiken.’
Van wie zijn de metadata?
Wijk ziet dat het voor bibliotheeksystemen nog een uitdaging is om verbindingen te maken tussen de collecties van bibliotheken en andersoortige instellingen. ‘Systeemleveranciers zoals OCLC zorgen ervoor dat (inter)nationale bibliotheekcollecties goed verbonden en doorzoekbaar zijn, maar nu moet het bibliotheeksysteem communiceren met andersoortige systemen. En terwijl het gaat om het openstellen van metadata gemaakt met publiek geld, ontstaat er nu ook discussie over van wie de bibliotheekcollectie-metadata zijn; wie mag er een nieuw product mee maken? Binnen het UKB gaan we hierover in gesprek in de werkgroepen Bijzondere Collecties en Digitale Diensten. Als UKB streven we ook naar digitale soevereiniteit. We willen waar mogelijk open source software gebruiken om niet of minder afhankelijk te zijn van commerciële partijen. Bij de UB Maastricht is open source ook het uitgangspunt en werken we bijvoorbeeld met Wikidata en Omeka.’
Diverse en inclusieve collecties
Ook waarden als diversiteit en inclusie staan op de UKB-Agenda, zegt Wijk tot slot. ‘We streven ernaar meerdere perspectieven op collecties te geven zonder waardeoordelen. Domeinspecialisten binnen alle UB’s updaten regelmatig de collectieprofielen samen met de opleidingen en onderzoeksinstituten. ‘We kijken of de collecties de wetenschappelijke ‘state of affairs’ voldoende weerspiegelen en willen met de collecties bijdragen aan het maatschappelijk en wetenschappelijke debat.’
In gesprek over publieke waarden
‘We nodigen alle medewerkers van de KB en UB’s uit om verder met ons in gesprek te gaan over hoe we de publieke waarden, kunnen borgen in ons beleid en onze activiteiten. Om te beginnen bij de UKB-ambitiemeetings in maart 2022. Ik hoop daar veel collega’s te zien.’